De geheime hulpmiddelen van Vincent van Gogh

Stel je voor: je staat op de Haagse Schenkweg in 1882. Vanuit een raam op de eerste verdieping zie je een merkwaardige figuur met een houten frame voor zijn gezicht, turend naar de bedrijvige scene beneden. Het is Vincent van Gogh, worstelend met zijn perspectief, gewapend met wat later een van zijn meest cruciale hulpmiddelen zou blijken.

Het perspectiefraam: Van Gogh’s mobiele studio

Terwijl veel mensen denken dat Van Gogh’s werken pure spontane creaties waren, vertelt ‘Timmermansloods en wasserij’ uit 1882 een ander verhaal. Op dit werk, gemaakt vanuit zijn atelierraam, zijn nog steeds de sporen zichtbaar van het dradenraster dat hij gebruikte – een soort 28,6 × 46,8 centimeter groot ‘cheat sheet’ voor de perfecte compositie.Van Gogh was zo serieus over zijn perspectieframen dat hij ze in verschillende formaten liet maken. Sommige stonden op een voet met een pin voor in de grond (een soort 19e-eeuwse selfie-stick), andere waren handzaam genoeg om mee te nemen op zijn tochten. Het moet een komisch gezicht zijn geweest: de kunstenaar die door het landschap zwierf met zijn verzameling houten frames, als een fotograaf met een complete studiocollectie.

Het raster: Vincent’s analoge Photoshop

In 1887 ging Van Gogh nog een stap verder. Bij het naschilderen van Japanse prenten en zwart-witafdrukken van schilderijen van onder andere Millet gebruikte hij een systeem dat verdacht veel lijkt op de ‘gebied vergroten’ functie in moderne fotobewerkingssoftware. Hij voorzag de prenten van een raster van vierkanten, en bracht vervolgens een groter raster aan op zijn doek. Wie zegt dat pixelkunst een modern verschijnsel is?

Dankzij infraroodreflectografie – een techniek die Van Gogh waarschijnlijk graag tot zijn beschikking had gehad – weten we nu dat hij zowel het raam als de draden overtrok op zijn doeken. Hij was hierin uniek; hoewel andere kunstenaars ook perspectieframen gebruikten, is Van Gogh de enige waarvan we dit specifieke gebruik documenteren kunnen.

Veeg hieronder naar links op de tekening met het raster te bekijken:

De bevrijding

Het verhaal krijgt een bevrijdende wending in Arles, 1888. Daar laat Van Gogh zijn perspectieframen eindelijk achter zich. Hij schrijft hierover triomfantelijk aan Theo, als een kunstenaar die zijn trainingswielen heeft afgeworpen. De ironie wil dat juist zijn latere, ‘vrije’ werken hem onsterfelijk zouden maken.

De ongemakkelijke waarheid

Deze hulpmiddelen waren niet zomaar hulpstukken – ze waren essentieel voor Van Gogh’s ontwikkeling als kunstenaar. Zonder zijn perspectiefraam had hij mogelijk nooit de ruimtelijke diepte in ‘De Aardappeleters’ zo overtuigend kunnen weergeven. Zonder zijn rasters waren zijn verhoudingen wellicht net zo verwrongen gebleven als zijn geestelijke gezondheid.Het gebruik van deze hulpmiddelen maakt zijn werk niet minder indrukwekkend – integendeel. Het laat zien dat zelfs genieën hard moeten werken aan hun techniek. Van Gogh’s grootste prestatie was misschien wel dat hij deze mechanische hulpmiddelen wist te gebruiken om pure emotie vast te leggen.

De ironie

Er schuilt een prachtige ironie in het feit dat de kunstenaar die bekend staat om zijn emotionele, bijna wilde expressie, zo methodisch te werk ging. Het is als een dichter die zijn spontane gedachten eerst door een spellingscontrole haalt, of een jazzmuzikant die stiekem een metronoom gebruikt.

De werkelijkheid is dat Van Gogh’s ‘spontane’ genialiteit vaak het resultaat was van zorgvuldige planning en technische hulpmiddelen. Zijn perspectiefraam en rasters waren geen tekenen van gebrek aan talent, maar juist van zijn toewijding aan het vak. En misschien is dat wel de grootste les die we kunnen leren van Van Gogh’s gebruik van hulpmiddelen: ware kunst ontstaat niet ondanks technische hulpmiddelen, maar dankzij het vermogen om deze te overstijgenIn een tijd waarin we authenticiteit verheerlijken en technische hulpmiddelen vaak argwanend bekijken, fluistert Van Gogh’s erfenis ons toe: het zijn niet de hulpmiddelen die de kunstenaar maken, maar wat de kunstenaar ermee doet.